Çı waxto, mı waştêne ke nê nuşteyê xo bınusi, temam bıkeri. Labelê mı wext u
fırsend nêdi, nuşteyê mı kewt herey. Ez nê nuştey de wazeno ke kıtabê
“Zazakî-5” analiz bıkeri.
Seke yeno zanayiş, çend roci raver, Weziriya Perwerdey (MEB), kıtabê ke hetê
Universiteya Artuklu ya Mêrdini ra seba dersanê kırdaski u zazaki hedre/amade
biyê, keyepela xo de eşkera kerdi. Mı ki be eşq u keyf’a nê kıtabi ardi war ke
bıwani, hela zerrey kıtabê zazaki de çı esto, zonê kıtabi senêno, bıvêni. Seke
mı kıtab ard war, heta peyniye mı çım eşt cı u derheqê kıtabi de mı tayê noti
gıroti.
Her çi ra veri, ma gani bızanime ke tarixê şarê ma de na gama verêna u zaf
muhima. Her çıqas zonê ma nıka bınê statuyê “dersa weçinıtene” de bêro musnayiş
u no bes nêbo ki, seba ewroy çımê mı de gama hewla. Labelê, ma
kırmanci/zazay/dımli/kırdi gani bızanime ke heta ke zonê ma resmi nêbo, heta ke
şarê ma xoser nêbo, heta ke welatê ma azad nêbo, rareyayişê/xelesiyayişê şarê
ma çino. “Dersa weçinıtene” asimilasyoni rê çare niya. Coka, şarê ma gani
pêrodayişê xo rê dewam bıkero, heta ke resa xoseriya zon u kamiye u welatê xo.
Nıka ez reyna bêri Kıtabê Dersa Zazaki ser. Kıtab de çiyê pozitifiyê ke ez pê
zaf qayil biyo, nê yê:
- Zonê kıtabi, “zono standard”o, ya ki zonê standardi ra nezdiyo. Kıtab de çiyo
tewr muhim no yo. Seba ke ca dayo zonê standardi, amadekarê kıtabi weş u war
bê. Zonê kıtabi de, eke teyna yew mıntıqa bıgırotêne verê çıman, no rınd
nêbiyêne. Eke heni biyêne, kıtabi xıtabê zazayanê ma pêroyine nêkerdêne. Coka
ez peşti dano zonê standardi, zonê muştereki.
- gramerê kıtabi rındo, standardo.
- zerrey kıtabi de, uniteyan de ideolojiyê dewlete yo resmi çino.
- uniteyê ke kıtab de ca gênê, seba gama verêne, rındê.
- dizaynê zerrey kıtabi rındeko, rengın u resmıno.
Het bin ra, derheqê kıtabi de, çiyê ke çımê mı de ğeletê ya ki kemiyê, ez
wazeno ke qalê inan bıkeri:
- Amadekerdişê kıtabi de, seba dersa zazaki, werrekna (keşke) yew komisyonê
zoni bıameyêne ronayiş. No komisyon de emegdarê zonê ma bıbiyêne. Mesela;
Malmisanij, Munzur Çem, Mesut Keskin (Asmêno Bêwayir), Roşan Lezgin, Roşan
Hayig, Seyitxan Kurij, Hesib Bingol, Yaşar Aratemur, Hawar Tornêcengi, Deniz
Gündüz bıbiyêne. O wext karo tayêna rındek u demokratik veciyayêne. Heto bin ra
no komisyon seba ”zonê dayıke de perwerde”, biyêne bınge. Labelê hona herey
niyo, gani emegdarê zonê ma lınga rew mabênê xo de dialog vırazê.
- Namey kıtabi “Kurdi-Zazaki” nê, kombinasyonê“Zazaki-Kırmancki-Kırdki-Dımılki”
bıbiyêne. Labelê zerrey kıtabi de ca bıdêne 2 teoriyan: 1) Teoriya “Zazaki
lehçeyê Kurdki yo” 2) Teoriya “Zazaki zıwano xosero”. Linguistê ke peşti danê
nê teoriyan, namey inan bıbiyêne. No usul, “zazayê ke xo kurd qebul kenê” hem
inan; hem ki “zazayê ke xo şaro xoser vinenê” inan teber de nêverdano. Gorey
fikrê mı, metodo raşt u demokratik ki no yo.
- Kıtab de ifade u çekuyê ke xora zonê ma de estê, gani ca bıdêne inan. Mesela
“Ma be xêr di / Xêr be sılamet” kıtab de qet çino. “Demê to xêr” qet çino.
Ifadeyê “Berxudar be”, “Weş u war be”, “Homa razi bo” qet çinê. Na kemasiyade
zaf muhima.
- Mı heta nıka cayê de nêdiyo ke şarê ma vano “şodirbaş” “rojbaş”, “şanbaş”,
“şewbaş”. No formatê “kırdaskiyê standardi” yo. Çıra no format kopya kerdo?
Gelo no xerrepnayişê zoni niyo? Ma na perse, gani wicdanê xo ra pers bıkerime.
Amadekarê kıtabi ki wicdanê xo ra pers bıkerê. Çunke ez zaneno ke wicdanê ma
pêroyinan de cewabo raşt esto. Şarê ma vano ke “Sodırê/Sersıbay/Şewray to xêr
bo”. Mesela, vano ke “Şewa to weş bo”, “Roca to weş bo”. Labelê kıtab de
hurenda nê ifadeyan de “şodırbaş”, “şanbaş”, “rojbaş” esto. Çı heyf, nêke?
- Kıtab de domanê ma şonê mektebanê “Selahattin Eyyubi”, “Ehmedê Xani”... La,
eke no kıtab mı bınustêne, mesela domani şiyêne mektebanê “Ehmedê Xasi”,
“Rençber Ezizi”, “Yado”y, “Sey Qaji”, “Sahan Ağa”y, “Dewreş Baba”y,
“Malmisanij”i, “Hawar Tornêcengi” ki. Şıma fam kenê ez se vano?
- Kıtab de, “Binefşe” şona konserê “Şiwan Perwer”i. Zaf rınd kena, wa şêro.
Hetta şêro konserê Kamkars, Tara Jaff, Kazım Koyuncu ki. Labelê domano bin ki
şêro konsêrê “Sılo Qız”, “Rençber Eziz”, “Mikail Aslan”, “Metin-Kemal
Kahraman”, “Rêzan Rezdar”, “Mehmet Atli”, “Erdoğan Emir”, “Mehmet Akbaş”,
"Kerem Sevinç"… nêke?
- Kıtab de Dilane şona tatil, şona Wan-Axtamara, şona her ca. Ez ki wazeno şêri
uca, zaf merex keno, hela uca cao senêno. Labelê, ez wazeno ke, Dilane bêro
Koyanê Munzuri ki, çımeyanê Munzuri ki bıvêno. Şêro Jiyara Dûzgın Babay ki
bıvêno. Şêro şarê mao ke Terteleyê 38’de Halvoriye de kemeran ra erziyayo bıne,
uca ki bıvêno. Şêro Çolig, adaya/gırawa ke Çolig de xo be xo azne kena, uca ki
bıvêno. Şêro Pırdê Pali ki bıvêno. Cayanê tarixiyanê Sêwregı ki bıvêno. Şêro
dewa Seyid Rızayi ya ke biya page, uca ki bıvêno... Tayêna rınd nêbeno? Temam,
belki dewa Sey Rızay de problem veciyeno. labelê Munzur de problem çino, Dilane
eşkena bêro Munzur… Heni/wına niyo?
- Kıtab de domani “Fıstıqanê Entabi”, “Bıryanê Bıdlisi”, “Penirê bı sirımi”,
“Gilyazanê Mêrdini” wenê. Helal u weş bo. Werrekna ez ki bıweri. Labelê, nê
domanê zazay çıra “bıcıka şiri” / “babıko” / “zerveti”, “çirvila” ki nêwenê?
Çıra tûyan, sêzıkan, rıbês, qedayif, engura Xarpêti ki nêwenê? Nê domananê
kırmanc/zazayan, xebera xo werdanê welatê xo ra çina?
- Kıtab de ca bıdêne sanıka Pepugi ( sanıka Pepo-Keko’y), tayêna zêde ca bıdêne
sanık u meselanê kulturê ma, tayêna rınd nêbiyêne? Mesela sanıka Hawar
Tornêcengi daya arê “Heş u Hirê Gayi”, çıqas weşa. A sanıke çıra kıtab de ca
mêgêro?
- Kıtabê PDF de, pela 147 de ca dayo “Çavkanî”. Labelê, zonê ma de xora çekuya
“çımey” esta. Mesela uca de ca bıdêne nameyê xebat u kıtabanê emegdaranê zonê
ma. Ca bıdêne Roşan Lezgini, ferhenganê/qısebendanê Zazaki (Vate, Harun Turgut,
Mesut Özcan…), Kamer Söylemezi, Malmisaniji, Cemal Taş’i, Deniz Gündüz’i,
Asmêno Bêwayir’i, Hawar Tornêcengi, Bedriye Topaç, Peter Lerch’i, Ludwig
Paul’i, Jacobson’i, Jost Gippert’i, Newepel’i, Şewçıla, Tija Sodıri, Ware…
Tayêna rınd nêbiyêne?
- “Bıcıwi Berfine, sipas Azad can”. No ifade rê itirazê mı çino, ez çekuya
“sıpas” ra hes keno. Labelê, nê domani cayê bini de ki vacê “Weş be Berfin”,
“Berxudar be Azad”, “Homa/Heq to ra razi bo”. O wext ma kıtab de vengê
kalık-pirıkanê xo zi hesnayêne, nêke? O wext kıtab ra boya weşe tayêna zêde
ameyêne, heni niyo?
- Kıtab de domani “Newroze” piroz kenê. No çiyo zaf rındo. La werrekna, domanan
“Gağand” ki ( (Xarpêt u Çolig de vanê “Kal”) bımbarek bıkerdêne, Howtemal ki,
Kormışkan ki.
- Alfabe de gani no notê bıni bıbiyêne: “Zazaki de ewro 2 alfabey yenê
gurênayiş. Mabênê nê 2 alfabeyan de ferqê 3 herfan (“ğ”,” ı-i”, “i-î”) esto”.
Be no hewa, dı alfabeyê ke zonê ma de yenê gurênayiş, temsil biyêne.
- Alfabe de ca dayo vengê “xw”. Zazakiyo standard de “xw” esto? Eke ca dayo
“xw”, çıra ca nêdayo diftongê “ue” (Fekê Xarpêt-Çolig de no veng zaf cayê
muhimi gêno), mesela çıra ca nêdayo venganê “ph, kh, th” (Fekê Dêsımi de nê vengi
zaf muhimê). Gorey fikrê mı, alfabeya standarde de ca mediyo nê vengan. Coka,
yan kıtab de ca medêne vengê “xw”, yan zi ca bıdêne venganê binan ki.
- Xora zonê ma de çekuyê “lete” u “parçe” estê, labelê ca nêdayo inan. Seba
“bölüm”ê tırki (“part”ê ingılızki), “beş” nusiyayo. Ancina seba “hava durumu”
şarê ma “ayam” vano, labelê kıtab de “rewşa hewayi” nusiyayo.
- Kıtab de çekuyanê (“geli kurdan”, “dibistan”, “mamosta”, “çalaki”yê koman,
destşok, xaçeperse, warê “xwe” bıxemilne), şiirê Zıwanê Kurdki, Pêşangeh,
nameyanê “Rênas, Soran…” sero ki şıma bıfıkriyê. Namey karakteran de, werrekna
namey zey “Laser, Roşan, Munzur, Dûzgın, Zelal, Espar, Çem, Roşna, Besê, Fecê,
Gulê ” ki bıbiyêne, tayêna rınd nêbiyêne?
No hende beso. Ez NÊVANO "kıtab rınd niyo". Kıtab zaf rındeko, mesela
vaci ke %80-90 raşto. Labelê, kıtabi bıgêrime, heta peyniye bıwanime u wicdanê
xo ra pers bıkerime. Ez zaneno ke wicdanê ma, tayê çiyan ra itiraz keno. Cewabê
raşti, wicdanê ma de estê.
Çı heyf ke emegdaranê zonê ma, prosesê “dersa weçinıtene ya zazaki” de imtihano
rınd nêda. Meşte, roca bine, eke wına dewam bıkero, prosesê “zonê dayıke de
wenden u nuştene” de imtihanê rındi nêdanime u şarê ma beno lete. Her çi ra
veri, ma bızanime ke raştiya şarê ma, zonê ma, kultur u kamiya ma, fikr u
ideolojiyanê ma pêroyinan ra cora, berza. Heqê ma çino ke ma zonê xo, raştiya
şarê xo, xo-biyayişê xo qurbanê fikr u ideolojiyanê xo bıkerime.
Meseleya ma kırmancan/zazayan/kırdan/dımıliyan, tayê ki meseleya wicdani ya.
Gani heme roştber u emegdarê zon u şarê ma, tayê ki wicdanê xo de bêrê têri. Ma
çıra nêbenime yew/jû. Ma çıra piya mucadele nêkenime? Ma çıra hurmetê fikranê
yewbini nêkenime? Ma çıra hem “êyê ke xo kurd vinenê”, hem ke “êyê ke xo şaro
xoser vinenê” inan piya raştiya şarê xo qebul nêkenime. Çıra texamulê jûbini
nêkenime? No hal heta key dewam keno? Ma destê xo serehuşkiye ra key ancenime?
Ma çıra jûbini rê wayir nêveciyenimê? No çiyode zaf zoro? Nê, qet çiyode zor
niyo. Eke ma goş na wicdanê xo ser, wicdanê ma, ma beno raştiye ser. Ma gani
texamulê hirê herfanê alfabeya xo ki bıkerime, texamulê 2 teoriyan (“zaza kurd
o /zaza şaro xoser o”) ki bıkerime. Endi tayê pil bıbime, tayê kamıl bıbime. No
halo letebiyaye, gani zerrey ma pêroyine bıdecno, bıvêşno. Eybo. Heto bin ra ma
zazay ki bızanime ke raxeleşiyayişê ma kurmancan ra piya yo. Têkildariya
zaza-kurmanc, u piya mucadele kerdişi, mewzuyê nê nuşteyi niyo. Coka, a mesele
sero, ez yew nuşteyê xoyê bini de vınderi.
Mı wexto ke no nuşte nuşt, mı goş na wicdanê xo ser. Çunke, mı heta nıka diyo
ke, raştiye u çareseriye xora wicdanê ma dera, xora cewabi wicdanê ma de estê.
Coka ezo veng dano emegdaranê zonê ma, heme roştberanê ma. Ma pêro goş ser nime
wicdanê xo. Fikr u ideolojiyê ma, wicdanê ma ra, raştiya şarê ma ra berz u hewl
niyo.
Heta nuşteyê bini,
Pêro piya weşiye de bımanê
Sinan Usarr
25.10.2012
Not: Kıtabo ke mı analiz kerdo, şıma eşkenê nê linki ra biarê war:
http://ttkb.meb.gov.tr/dosyalar/kitaplar/kurdi_5_zazaki.pdf